شاعر کسی است که نسبت به محيط پيرامون خود، اجتماع و رویدادهای آن منفعل و بي اعتنا نيست.

 شعر طنز یکی از انواع ادبی است که پیامد همان احساس مسوولیت شاعران است در قبال اجتماع و بیشتر موضوعی اجتماعی دارد و به منظور اصلاح جامعه با زبان طنز نوشته می شود.

 البته ذکر این نکته لازم است که طنز و طنازی اگرچه موضوعی اجتماعی است امّا در همه ی زمینه ها و رویکردهای ادبی به شیوه های خاص خود نمود پیدا کرده است که در ادامه به بررسی بیشتر و‌اشاره به نمونه های آن خواهم پرداخت.

 اما خوب است بدانيد كه شعر طنز گفتن هم الزامات و مقدماتي دارد.

 به عنوان نخستين نكته كسي كه شعر طنز مي گويد بايد خودش نكته سنج و طناز باشد، يعني از ديدن هر پديده يا رخدادي بتواند يك نكته ي بامزه و طنزآميز كشف كند و سپس آن را در قالب شعر بريزد. 

 براي طنز آفريني در كلام يك سري تكنيك ها و شگردها وجود دارد كه آموختن و به كارگيري آن ها مي تواند به شاعر كمك كند. تكنيك هايي مثل تضاد، اغراق يا بزرگنمايي، تحقير يا كوچك نمايي، تقليد طنزآميز، ايجاد موقعيت طنز، ناهماهنگي، بازي هاي لفظي و كلامي و ... 

 اما مهم تر از آن، مطالعه ي شعرهاي طنز از شاعران مطرح اين حوزه است. خواندن شعرهاي طنزآميز خوب و قوي به  شاعرطنزپرداز كمك مي كند تا به صورت عملي و كاربردي اين شگردها را فرابگيريد.

طنزنویسان معمولاً از زبان ادبی که با ظرافت ها و نوآوری های زبانی درآمیخته می شود، بهره می برند.

از این رو، طنز هر چه هنجارشکن تر و از عنصرآشنایی زدایی بهره‌ورتر باشد، قدرت جذب مخاطبانش افزایش می یابد.

در این میان، به نظر می­ رسد ویژگی هایی، چون:

(کوتاهی جملات وایجاز، سادگی بیان، چینش خاص واژگان، استفاده از زبان محاوره، بیان اغراق آمیز، بازیهای زبانی- بیانی)

و انواع شیوه های هنجارگریزی زبان و شگردهایی، ازقبیل آشنایی زدایی، غافلگیری، عکس اجتماع نقیضین، به همراه ظرافت های بیانی که در آنها نهفته است .

همان طور که در ابتدای سخن عرض نمودم ؛ کاربرد زبان طنز در اشکال و قالب هاي گوناگون آن شیوه های مخصوص به خود را دارد.

 در تعليم آموزه هاي عرفاني و اخلاقي هم طنز و طنازی وجود دارد و طنز عارف و نقد صوفي گاه لطيف و ملايم، و گاه بي پروا و پرده در است.

صوفي شوخ، هنجارگريز و تابوشکن است و هر حريمي را - اگر لازم باشد - در هم مي شکند.

اساسا رويکرد عرفا به طنزنويسي در جهت تعليم آموزه هاي عرفاني و اصول اخلاق صوفيانه منبعث از سبک و سياق خاصي است که مي توان آن را عرفان تعليمي و مدرسي و منبري ناميد.

استفاده از چاشني طنز و طيبت در قالب حکايت های کوتاه و بلند، از ويژگي های عرفان عاميانه است.

 حافظ به عنوان یک مصلح اجتماعی از طنز در مواجهه ی با نابه سامانی های عصر خویش استفاده می کند.

 بزرگ ترین مصیبت عصر حافظ

 که مردم گریبانگیر آن بودند، ریاکاری و تزویـر در دیـن و عرفـان بود ونهادهای اجتماعی جامعه حافظ خود گرفتار این ریا و تزویر بودند.

نهادهایی مثل محتسب، واعظ، صـوفی،زاهد و شیخ و فقیه و مدرسه، پادشاه و قاضی،هر کدام به اندازه قدرتی که در جامعه از آن برخوردار بودند، ریا وتظاهر می ورزند و فسخ و فجور می کردند.

نمونه های از طنازی ها در شعرحافظ:

«واعظان کاین جلوه درمحراب و منبر می ‎کنند

چون به خلوت می روند آن کار دیگر می ‎کنند»

« خدا زان خرقه بیزارست صدبار

که صد بت باشدش در آستینی »

«چنین که صومعه آلوده شد به خون دلم

گرم به باده بشویید حق به دست شماست»

این بن مایه طنازی شعرحافظ سبب گردیده تا شاعران معاصر باالهام گرفتن ازوی و حتیّ تضمین سروده های ایشان به طنزپردازی همت گمارند.

از میان شاعران معاصر: ناصرفیض ، سعیدبیابانکی،‌ رضااحسان پور و روح اله احمدی  بیشتر از بقیه با حافظ شوخی کرده‌اند.

دربین این طنازان، ناصرفیض شاعری است که آن قدر با شاعران شوخی کرده است که شوخی‌هایش با حافظ و کارهای مشترکش با او به تنهایی یک کتاب می‌شود.

چند نمونه از سروده‌های فیض در ادامه می‌آید:

به آب روشن می عارفی طهارت کرد

و رفته رفته به این کار زشت عادت کرد!

برقی از منزل لیلی بدرخشید سحر

لیلی آمد دم در،گفت:بیا برق آمد!

آمد از پرده به مجلس عرقش پاک کنید

تا نگویند حریفان که چرا خیس آمد!

سالها دل طلب جام جم از ما میکرد!

بی خبر بود که ما مشترک کیهانیم

مشکل خویش بر پیر مغان بردم دوش

گفت:دنیاشده از مشکل پر،این هم روش!

ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم

اما نه فرت و فرت! که یکبار دیده ایم!

تو را ز کنگره ی عرش میزنند سفیر!

چرا به کنگره شعر میروی شاعر؟!

گر شدم رفتگر بهانه مگیر

خاک راه تو رفتنم هوس است!

در آستین مرقع پیاله کن پنهان

که چوب و غیره در آن ناگهان فرو نکنند.

 نکته ی مهم این است که شدت وضعف و فراز و فرود شعر طنز علاوه بر خود شاعر و نکته سنجی و رندانگی وی ، بیشتر به اوضاع و‌احوال جامعه ی معاصرباشاعر بستگی دارد.

*رجبعلی کاوسی قافی

چهارم تیرماه ۱۴۰۱/ اصفهان