اهواز- حبیب خبر: "هورالعظیم، تشنه است. کافی است ببینید. دل و جانش خشک شده و پرنده و خزنده و چرنده را هم فراری داده است؛ اما حلقه های چاه نفت را درآغوش گرفته تا "زر" سیاه اش را صرف آبادانی خود و منطقه و کل خوزستان و همچنین کشور کند. بهتر است سخن کوتاه کنم و با هم گزارش زیر را بخوانیم:

هورالعظیم، بزرگ‌ترین تالاب مرزی کشورمان در خوزستان و در منطقه دشت آزادگان- که هم مرز با کشور عراق قرار دارد و در فعالیت های اقتصادی و گذران زندگی مردم حاشیه تالاب، نقش بسیاری داشته است- امروزه نقشی کم رنگ دارد!

ذخایر آب تالاب از رود کرخه و ۱۳ انشعاب آن تامین می‌شود که انشعاب اصلی آن را می‌توان انشعابات مخزن شماره یک برشمرد.

۱۲۰ هزار هکتار از مساحت تالاب هورالعظیم به پنج مخزن تبدیل شده و آبگیری مخازن شماره یک، دو و سه تالاب از آب شیرین رودخانه کرخه و آب مخازن چهار و پنج از زهاب‌های کشاورزی اراضی بالادست تامین می‌شود.

هورالعظیم این روزها به عزای نیزارهای زرد و سوخته و کم‌آبی شدید نشسته است! دلایل مختلفی برای آن می توان برشمرد: خشک‌کردن تالاب برای جاده‌سازی شرکت‌های نفتی، کاهش بارندگی‌ها و خشک‌سالی و برخی بی توجهی ها، وضعیت این تالاب را در شرایط بدی قرار داده‌اند که می توان به تلفات گسترده ماهیان، آب‌تنی گاومیش‌ها در برکه‌های لجن و تلف شدن برخی از آن ها، خشک‌شدن زمین‌های کشاورزی و بروز گرد و غبار و تولید ریزگرد اشاره کرد. در حقیقت این موارد بخشی از فاجعه زیست‌محیطی است!

ادامه مرگ گونه‌های گیاهی، آبزی و بی‌آبی رودخانه‌های منتهی به هورالعظیم، تهدیدی مرگ‌بار برای پرندگان و جانوران به حساب می‌آید، ضمن اینکه برخی از صیادان و کشاورزان منطقه را هم بیکار کرده است!

اهالی منطقه که روزگاری روزی خود را از راه دامداری و کشاورزی به دست می آوردند، از این موضوع گله دارند و نمی‌دانند چه گونه بدون آب زندگی کنند. اجرای ۲۱ طرح پرورش ماهی در قفس در سد سیمره و کشت برنج به‌عنوان یک محصول آب‌بر نیز از سوءمدیریت در کشور و چند استان حکایت دارد.

* خشک شدن آب تالاب هورالعظیم

تاسیسات نفتی به‌عنوان یک واقعیت در هورالعظیم وجود دارند و نمی‌توان تاثیر فعالیت‌های نفتی بر تالاب را انکار کرد. از سویی ممکن است در اثر شکستن خطوط انتقال نفت، مشکلات و آلودگی‌های نفتی گسترده‌ای به وجود آید. هم اکنون روزانه ۳۵۰ هزار بشکه نفت از مخازن مشترک استخراج می‌شود و از آنجا که این تاسیسات از گذشته وجود داشته‌اند،‌ اثرات سوء آن‌ها باید به کمینه برسند. افزون بر این، جاده‌سازی‌های بی‌رویه، قطع ارتباط آبی بخش‌های مختلف تالاب، حفاری‌ها، ریختن پسماندها حفاری چاه‌ها در آن، آسیب‌های زیادی به این زیستگاه طبیعی وارد کرده است.

سرچشمه آب تالاب هورالعظیم در بخش‌های پایین‌دست رودهای دجله و فرات، از خاک ترکیه است؛ به همین دلیل، سدسازی‌های بی‌رویه در ترکیه منجر به نابودی بسیاری از منابع طبیعی تالاب هورالعظیم شد و به‌تبع آن کمبود آب در مسیر رودخانه‌های منتهی به تالاب، آسیب‌های زیادی به این زیستگاه وارد کرده است. همچنین تداوم روند خشکی این تالاب، تعداد توفان‌های ریزگرد را افزایش داده است.

در حقیقت، تالاب هورالعظیم هم تغذیه داخلی دارد و هم تغذیه خارجی؛ بخشی از نیاز آبی این تالاب که باید از داخل تغذیه شود توسط وزارت نیرو تامین شده است و برای پیگیری حق‌آبه خارجی این تالاب نیز نیاز به رایزنی با کشورهای عراق و ترکیه است.

از سوی دیگر، سد کمال‌خان در کشور افغانستان, تامین حق‌آبه این تالاب را دچار چالش کرده است. البته آبگیری نشدن هامون علاوه بر ایران، افغانستان را هم دچار مشکل می کند و مسوولان افغانستان حتمن این موضوع را می دانند ولی همچنان بی خیال اند!"

* حدود ۴۰ درصد تالاب آب‌دارد و نم‌دار است

براساس اعلام سازمان آب و برق خوزستان تا پایان خردادماه، ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب از ابتدای سال آبی در ۹ ماه گذشته به تالاب تخصیص یافته و با توجه به اینکه حقابه تالاب در شرایط خشکسالی ۱۳۸۳ میلیون مترمکعب استُ حدود ۵۹ درصد کل حقابه تالاب تامین شده است.

معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست با بیان خبر بالا به شرایط نا‌به‌سامان تالاب هورالعظیم اشاره می کند و می گوید: با توجه به افزایش دما شدت بالای تبخیر، کشت‌های پرمصرف در بالادست، مدیریت نامناسب منابع آب، رعایت نکردن الگوی کشت و الگوی مصرف، تالاب دچار تنش آبی زیادی خواهد بود و آسیب‌های زیادی را متحمل می شود.

مجتبی ذوالجودی آستانه تاب‌آوری تالاب را وابسته به آب و تأمین حقابه می داند و خاطرنشان می کند: با این شرایط و در صورت تأمین نشدن حقابه کامل تالاب و رها نشدن آب، حیات وحش و آبزیان تالاب تحت تأثیر تنش و آسیب جدی قرار می گیرند.

* وضعیت تالاب هورالعظیم عادی نیست

معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان می گوید: "تالاب هورالعظیم همچنان در وضعیت عادی قرار ندارد و نیاز است حقابه بیشتری به این تالاب اختصاص داده شود."

عادل مولا روز سه‌شنبه در گفت‌وگویی با اشاره به میزان دریافت حقابه تالاب هورالعظیم در سال آبی جاری (مهر ماه ۱۴۰۱تا شهریور ۱۴۰۲) اظهار می کند:" ۶۷ درصد حقابه تالاب هورالعظیم در سه ماه دی، بهمن و اسفند ۱۴۰۱  دریافت شده است که این میزان حدود ۷۰۰ میلیون متر مکعب می‌شود."

او با بیان اینکه حقابه تالاب هورالعظیم بیش از یک میلیارد متر مکعب است توضیح می دهد: "در مجموع در سال آبی جاری حدود ۹۳۱ میلیون متر مکعب از حقابه داده شده است و در چند ماه اخیر با توجه به رها شدن موجی آب و برداشت‌ها از بالادست، حقابه تالاب محقق نشده است."

معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان با اشاره بالا بودن دما و تبخیر در سطح تالاب و تنش وارد شده به مخزن سه، چهار و پنج تالاب در تابستان امسال می گوید: "انتظار می‌رود آورد بیشتری برای تالاب در نظر گرفته شود تا مشکل آن رفع شود."

* آتش سوزی نقطه‌ای در ۴۵۰ هکتار از هورالعظیم عراقی

او با اشاره به خشک بودن بخش عراقی تالاب هورالعظیم به عنوان عامل آتش‌سوزی در تالاب می گوید: "براساس گزارش‌های به دست آمده از کشور عراق و تصاویر ماهواره‌ای در تابستان امسال حدود ۴۵۰ هکتار از تالاب‌ هورالعظیم در عراق به ویژه در حاشیه رودخانه‌های منتهی به تالاب که عمدتا نیزارهای هستند دچار آتش سوزی‌ شده‌اند که این آتش‌سوزی‌های در بخش عراقی به صورت نقطه‌ای است."

مولا با اشاره به تاثیر آلودگی و دود ناشی از این آتش سوزی در استان خوزستان ادامه می دهد: "جدای از تاثیر که آتش‌سوزی بر افزایش آلاینده‌ها در هوا دارد بر روی تالاب نیز اثرگذار است. آتش‌سوزی‌ها شاید به صورت مستقیم روی تالاب بخش ایرانی موثر نباشد اما به طور غیر مستقیم زیستگاه را با تنش مواجه می‌کند که این تنش‌ها ممکن به تمام مناطق سرایت کند."

* بخش ایرانی تالاب آتش سوزی نداشت

او اظهار خوش بختی می کند که تالاب هورالعظیم امسال در بخش ایران دچار آتش‌سوزی نشده و امیدوار است تا شروع بارندگی‌ها، تالاب با مشکلاتی از این دست مواجه نشود."

براساس این گزارش، ۲۳ شهریور ماه ۱۴۰۲ دودی ناشی از آتش‌سوزی بخش عراقی تالاب هورالعظیم مناطق مرزی خوزستان را فراگرفت.

معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان در این باره می گوید: دودی که به واسطه آتش‌سوزی بخش عراقی تالاب هورالعظیم متصاعد شده، از اوایل صبح امروز مناطق مرزی خوزستان را درگیر کرد.

فرهاد قلی‌نژاد می افزاید: "براساس تصاویر ماهواره‌ای لکه‌های‌ آتش‌سوزی از شب گذشته در نیزارهای بخش عراقی تالاب مشاهده شده است. این دود از صبح امروز با توجه به جهت وزش باد ابتدا شهرستان‌های هویزه و دشت آزادگان را درگیر کرد و سپس به اهواز رسید."

او می گوید: "ایستگاه‌های سنجش پایش کیفی هوا امروز در شهرستان‌های اهواز و دست آزادگان شرایط ناسالم و قرمز را نشان می‌داد اما اکنون با توجه به خاموش شدن آتش میزان آلودگی ناشی از دود در حال کاهش است."

قلی‌نژاد با بیان اینکه علت اصلی آتش‌سوزی در بخش عراقی تالاب خشکیدگی و کم آبی است، خاطرنشان می کند: "تصاویر ماهواره‌ای حاکی از خاموش شدن آتش در این تالاب است."

* وقتی حقابه تامین نشود...

تالاب هورالعظیم، آخرین بازمانده تالاب‌های بین النهرین در جنوب غربی کشور در خوزستان و در انتهای حوضه آبی کرخه است. یک سوم این تالاب در ایران و دو سوم آن در کشور عراق واقع است؛ آتش سوزی یکی از چالش‌های این تالاب در زمانی است که حقابه آن تامین نشود.

در تابستان سال ۹۷ که خشکسالی شدیدی در خوزستان رخ داد نیز آتش سوزی در بخش‌های ایرانی و عراقی تالاب هورالعظیم از تیر تا مهر آن سال ادامه داشت. دود ناشی از این آتش سوزی تا بیش از ۱۰۰ کیلومتر در خوزستان پیش رفت و هشت شهرستان را درگیر کرد.

شهریور ۱۴۰۰ نیز آتش سوزی در سه نقطه از بخش عراقی تالاب هورالعظیم، باعث شد دود این آتش سوزی شهر رُفیّع از توابع شهرستان هویزه را فرا گیرد.

رودخانه کرخه امسال برای سومین سال متوالی با بحران کم آبی روبه رو بوده و در ماه‌های اخیر بنا بر اعلام وزارت نیرو در چندین نوبت رهاسازی صورت گرفته است.

به گفته فعالان محیط زیستی به علت برداشت‌های مکرر از بالادست این آب به طور کامل به تالاب نرسیده است.

* و"زر" خوزستان زرخیز را قدر می دانید و می دانیم!

"با توجه به گزارش بالا می توان گفت: پوشش گیاهی و جانوری هورالعظیم- که شامل نیزارهای انبوه و همچنین انواع پستانداران، پرندگان و آبزیان است و شمار آن ها به پنجاه نوع می رسد و در حقیقت ‌یکی از مهم‌ ترین‌ و حیاتی‌ ترین‌ زیستگاه‌ پرندگان‌ آبزی‌ به شمار می رود- مدت هاست در خطر نابودی قرار گرفته اما آن گونه که باید و شاید از سوی کارگزاران وابسته و دست اندرکار مورد توجه قرار نگرفته است.

 به راستی تا کی باید از جاذبه های اکوتوریستی از جمله: وجود پرندگان مهاجر زمستان گذران و مهاجر تابستانه- صید ورزشی ماهیان در تالاب و وجود پستانداران گوشت خوار و علف خوار و همچنین معیشت مردم سخن گفت و نوشت و پاسخ مناسبی ندید و نشنید؟!

وضعیت عمومی، اقتصادی و اجتماعی مردم خوب نیست و بسیاری از آن ها دیگر به دامداری، کشاورزی و ماهیگیری مشغول نیستند که تالاب هورالعظیم تشنه است؛ لطفن آب را ول بکنید" آی آدم ها که پشت میز نشسته شاد و خندانید و"زر" خوزستان زرخیز را قدر می دانید" با "خیز" آن چه می کنید و چه برنامه هایی برای خوزستانی ها دارید؟!

گزارش: حبیب اله بهرامی بیرگانی

۲۹ شهریور ۱۴۰۲